سه شخصیت، سه بیماری، سه هنر، سه قدرت | نگاهی به مستند شانه ی شیر

مستند بلند ریبیژها سه روایت موازی از سه شخصیت است که درگیر بیماری خویشند. اولی متعلق به گراهام شارپ خواننده و آهنگساز است. روایت او با صدای گوش­ خراشی شبیه به زنگی ممتد آغاز می­ شود و ادامه می­ یابد. گراهام در فضای مه ­آلود دشت پیش می­ رود و برایمان از چیزی حرف می­ زند که سه سال­ و نیم پیش شروع شده. دومی متعلق به آلیس است؛ زنی سرخ­پوش که در میان تاریکی و تابش جهت­دار نور ایستاده. او از ثبت تصاویر برایمان می­ گوید، از تماشا، از عدم تماشا. سومی کتی است. او با هیبتی درشت و تقریبا مردانه برایمان از سال­ های آخر تحصیلش در رشته ­ی هنر و رهایی ناگهانی آن به قصد تنوع و حضور در ارتش می­  گوید.

پس از شنیدن زحمتی که گراهام برای تشکیل گروهش و شناخته شدن آن کشیده، متوجه می­شویم که او به بیماری زنگ گوش دچار شده و حالا چیزی که تمام زندگی ­اش بوده، بهش آرامش نمی ­دهد و گاهی نباید به آن نزدیک شود. او اما نتوانسته موسیقی را رها کند. کنار نواختن­ های گاه­ به ­گاهش، جشنواره ­ی راک­ اند رولی راه انداخته که حسابی اعتبار کسب کرده. آلیس نیز شرح می ­دهد که به ­آهستگی بینایی ­اش به­خاطر یک اختلال ژنی از دست می­رود. رنگ آبی اولین طیف رنگی است که دیده نمی ­شود و قرمز آخرینشان. او نیز عکاسی را رها نمی­ کند. به انجمن عکاسان نابینا می­ پیوندد. سفر می­ کند در پی مشاهده به گونه ­ای دیگر. کتی از مبارزه­ ی بوکسش می­ گوید؛ مبارزه ­ای که زندگی­ اش را به دو بخش قبل و بعد از خودش تقسیم کرد و بعدها الهام­ بخش فیلم عزیز میلیون دلاری شد. طی آن بخش اعظمی از حافظه ­اش آسیب می­ بیند و او باید مثل یک کودک همه چیز را از نو بیاموزد حتی راه رفتن. کمی بعد به نقاشی و مجسمه ­سازی روی می ­آورد و هیولاهایی که خیال می­ کند از زمان کار در ارتش در ذهنش خانه کرده ­اند، بیرون می ­ریزد. هر سه روایت بسته به محتوای خود ساختاری مناسب و کارآمد دارند. به­ نحوی که تأثیر گفته ­ها را دو چندان می­ کنند و باعث ملموس شدنشان می­ گردند.

پی نوشت: این مطلب پیش تر در سایت پلاتو منتشر شده است.

عدم کنترل | نگاهی به مستند ریکی درباره ی لیکاک

مستند چهره­ نگارانه­ ی واینر همراهی­ ای است با لیکاک و همسرش از دهه­ ی هفتاد تا سال­های پایانی عمر این فیلم­ساز. در این حین است که ما با او آشنا شده و در مورد آغاز کارش می­ شنویم. لیکاک تعریف می­ کند که کارش را با ساخت یک فیلم تبلیغاتی برای مزرعه­ ی موز پدرش شروع کرده. هر جا که او یا همکارانش که ما جلوتر مشاهده می­ کنیم، در مورد اثری سخن می­ گویند ما بخش­ هایی از آن را می­ بینیم؛ این از آن جهت اهمیت دارد که شیوه­ ی کار و دیدگاه او را برای ما آشکارتر می­ کند. وقتی می­ گوید بی­ طرفانه در دل یک واقعه­ ی سیاسی فیلم می­ گرفته، ما آن فیلم را می ­بینیم و به چشم نیامدنش را شاهدیم. در هر بخشی ما لیکاک را درون همان لحظه داریم. آن­ گونه که خودش به ­عنوان یک مستندساز مدنظر داشته؛ در اکنون بودن، کنترل نکردن، جلب نکردن توجه ­ها و استقبال از وقایع همان­ طور که در یک آن پیش می­ آیند. جزوی از چیزی شدن و ثبتش. او از همکاری­ هایش، به­ خصوص همکاری­اش با رابرت فلاهرتی، نقد فیلم ­هایش، عکس­ العمل مخاطبان به آن­ ها و تلاش­ هایش در راستای ادامه ­دادن روش محبوبش در بهره ­گیری از دوربین­ های سوپر هشت و سبک و بعدها دوربین­ های دیجیتال برایمان می­ گوید. در برخی قسمت­ ها تماشاگر عشق و عطش او به ساخت مستند در شرایطی که از نظر مالی تأمین نمی ­شود، هستیم. در زندگی شخصی نیز او مدام دوربین به دست دارد و ضبط می­ کند. او به این نوع از تماشا خو گرفته و آن را زیست می­ کند. ابتدا تا انتهای این فیلم که با همان دوربین­ ها و سبک مورد نظر او فیلم برداری و ساخته شده، گواهی است بر همین مسئله.

پی نوشت: این مطلب پیش تر در سایت پلاتو منتشر شده است.

لایه ی پنهان جامعه | نگاهی به مستند آتش هفتم

مستند آتش هفتم ساخته ­ی جک پتی بون ریکوبونو که نام ناتالی پورتمن ستاره­ ی سینما را در میان تهیه ­کنندگان خود دارد، محصول سال 2015 آمریکاست. این مستند با تکیه بر شخصیتی به نام راب براون، سرخ ­پوست خلافکاری که محکومیت زندان خود را گذرانده و حالا به جمع خانواده و دسته ­ی خود بازگشته،  بخش کمتر مورد توجه قرار گرفته از این جامعه را برای مخاطب تصویر می­ کند. دوربین همراه او به میان زندگی آن­ ها می ­رود و شرایط وخیمشان را با برداشت­ هایی کاملا نزدیک و ملموس نشانمان می ­دهد. نماهایی از مصرف موادمخدر، فروش آن، بزرگ شدن کودکان زیر دست چنین والدینی، دعواهایی که در مهمانی ­های شبانه­شان طی نشئگی رخ می ­دهد و روابط عاطفی آشفته و ناپایدارشان. راب با تکرار اشتباهاتش مجدداَ راهی زندان می ­شود و این بار که بیش از پیش ترسیده و نگران زندگی خانواده­ اش است، به عواقب کارهایش و این سبک زندگی می­ اندیشد. او تصمیم می­ گیرد داستانی که همیشه در ذهن داشته بنویسد و در طی این نگارش به دید تازه ­ای پیرامون تصمیم ­هایش و نگرشش به سنت به عنوان فرهنگی که آن را زیست می­ کنند، می ­رسد. اضافه بر این موارد گوشه­ هایی از باورها، رسوم سرخ ­پوستان و مراسم­ هایشان به نمایش گذاشته می­ شوند. البته که بخش­ های حذف شده­ ی این مستند به دلیل ضوابط اکران در جشنواره گاهی باعث کج­ فهمی و گیجی مخاطب می ­شود و خواسته یا ناخواسته درک درست اثر را مختل می­ کند.

پی نوشت: این مطلب پیش تر در شماره ی ۴۴۰ هفته نامه ی جهان سینما به چاپ رسیده است.

رویای من؛ بازیافتن زنانگی ام | نگاهی به مستند شکارچی رویا

مستند اجتماعی شکارچی رویا ساخته ی کیم لانگینوتو، برنده­ی جایزه­ ی سینمای مستقیم جشنواره­ ی مندس2015 در بخش مستند بوده است. فیلم با نمایی هوایی از جلوه­ ی نورانی چراغ­ های شهر در تاریکی شب شیکاگو آغاز می ­شود. پس از آن ،بلافاصله با نمایی داخل ماشین در حین حرکت توی خیابان مواجه می­ شویم. دوربین با برندا مایرز زن سیاه­ پوستی همراه می ­شود که گه­ گاهی از راننده می­ خواهد توقف کند تا به زنان خیابانی وسایل پیشگیری بدهد. ما همراه او وارد زندگی همین زنانی می ­شویم که در خیابان ملاقاتشان می­ کند. وی با تک­ تک آن­ ها به گفت­ و­ گو می ­پردازد و در حین همین مکالمات پیشینه­ ی زندگی آن­ ها، دلایل وارد شدنشان به حرفه­ ی بدکارگی و نیازهایشان برملا می­ شود. او لایه ­های پنهانی ­ای که باعث حیات این حرفه­­ ی کثیف شده را از میان صحبت­ هایش با این زنان بیرون می­ کشد. پس از آن در خیریه ­ی براندا از نزدیک شاهد سیر بازپروری این زنان و دختران و ریشه­شناسی مشکلاتشان  می­ شویم. این زنان و به خصوص دختران جوان سیاه­ پوست در جلسات جمعی و یا گفت­ و گوهای تک نفره، هر آن چه که تا به حال درون خود پنهان کرده بودند را بیرون می ­ریزند. آنان بی ­پروا از شرایط نامناسب خانواده­ هایشان، از تجاوزهای دوران کودکی ­شان، از زد و خوردهایی که در این حرفه نصیبشان گشته و تمام درد و رنج ­های روحی­ شان برایمان می­ گویند بدون این که حتی برای لحظه ­ای حضور دوربین مانع زنده بودن و کند شدن ریتم حقیقی برون­ ریزی­ شان بشود.
برندا اذعان می­ کند که خودش نیز از همین زنان بوده و سال­ ها این نوع زندگی حقیرانه را تاب آورده اما بچه­ هایش و حضور چند مشوق باعث شده که از آن منجلاب بیرون کشیده شود و حالا می­ خواهد حامی کسانی باشد که دردشان را تجربه کرده. به همین دلیل به خانه­ های آنان و میان خانواده­ هایشان می­رود تا آسیب­ های موجود را رفع کند و تا جایی که بتواند پشتیبان زنانی باشد که نیروی باورشان تحلیل رفته و خودشان را گم کرده ­اند.

پی نوشت: این مطلب پیش تر در شماره ی ۴۴۰ هفته نامه ی جهان سینما به چاپ رسیده است.

برخوردی کوتاه با آهنگساز روسی | نگاهی به مستند پرتره ی استراوینسکی

پرتره­ ی استراوینسکی ساخته­ ی ریچارد لیکاک و رولف لیبرمن و محصول سال 1966 شامل بخش ­هایی کوتاه از زندگی این آهنگ­ساز روس است. در بخش ابتدایی او را در حال رهبری ارکستری در هامبورگ می­ بینیم و بعد از آن با چهره­ ی خودمانی تر او  داخل خانه­­ اش در کالیفرنیا مواجه می­ شویم. جایی که او را میان اعضای خانواده ­اش و در محاصره­ ی پرتره­ ی آهنگ­سازان برجست ه­ای که تحسینشان می­ کند، مشاهده می­ کنیم. همراه با شاگردش ایرادات نت­های نوشته شده ­اش را رفع می­کند و پشت پیانو می ­نشیند و ریتم برخی آهنگ­ ها را می ­گیرد و می ­نوازد. قسمت اعظم مستند را گفت ­و گوهای  فرد پشت دوربین با استراوینسکی و شاگردش شکل می ­دهد. صحبت­ هایی که موضوع مشخصی ندارند و تنها در همان لحظه و از میان حرف ­های زده شده، جریان پیدا می ­کنند و به انتهای خاصی نمی­ رسند. او در میان حرف­ هایش به این اشاره می­ کند که تفکر و حتی سلیقه­ ی موسیقیایی­ اش از گذشته تا کنون چقدر دچار تغییر شده و به این باور رسیده که هر خلاقیتی با صدمه زدن به چیزی شکل می­گیرد. وی اشاره می­ کند که دلیل­ تراشی­ های منتقدین آن ­قدر برایش جدی نیستند و ترجیح می­دهد که وقتش را صرف خلق کردن موسیقی بکند تا شنیدنش. این فیلم که پر است از نماهای نزدیک و بسته از چهره ­ی او و دست­ هایش ، نماهای ساده­ ی از پیش تعیین نشده­، تکان­ های مکرر دوربین و ورود و خروج افراد به داخل کادر لحظات را همان­ گونه که هستند، پیش چشمان ما نمایش می­ دهد. بخش دیگری از آن را نیز سفر استراوینسک به لندن تشکیل می­ دهد و گپ و گفت­ هایش با خبرنگاران و آشنایان و کار با اعضای ارکستر. مستند تصویری کامل از این آهنگ­ساز برجسته به ما ارائه نمی ­دهد اما بخش ­هایی کوتاه که پر از زندگی و جنب­وجوش هستند را در اختیارمان می­ گذارد. تصاویر صمیمی ­ای که شاید کمتر دیده شوند؛ مواجه ه­ای نسبتاً کوتاه با خلوص زندگی شخصی هنرمند پشت چهره­ ی شناخته شده ­اش.

پی نوشت: این مطلب پیش تر در شماره ی ۴۴۲ هفته نامه ی جهان سینما به چاپ رسیده است.

سینما، هنری پیشگو | نگاهی به مستند از کالیگاری تا هیتلر

مستند از کالیگاری تا هیتلر ساخته ­ی رودیگر ساچلند محصول سال 2014 است. این فیلم روایتگر سینمای آلمان در دوران توده­ هاست. صدای راوی برای ما سرگذشت سینمای آلمان را پس از جنگ جهانی اول، شکل­ گیری اکسپرسیونیسم و سینمای رئالیستی دوران جمهوری وایمار را با تکیه بر نظریات و نقدهای زیگفرید کراکوئر از کتابی که نام مستند از آن گرفته شده، برایمان شرح می ­دهد. سرتاسر فیلم تشکیل شده از بخش­ های متفاوت فیلم­ های مطرح سینمای آلمان است. علاوه بر این ها در چند مصاحبه ­ای که با کارشناسان سینمایی-فرهنگی انجام گرفته تاثیر متقابل  تاریخ و مسائل سیاسی-اجتماعی بر سینمای آن دوره بررسی می­ شود. بحث­ های موجود  بیشتر بر ایدئولوژی­ های کارگردانان مطرحی چون لانگ، مورنائو و پابست و فیلم­ های برجسته ­شان  متکی است. حتی در موارد مختلفی از صدای ضبط شده­ ی لانگ بهره می­ گیرد تا نگرشش به فیلم­سازی را نشان دهد. در کنار این­ ها  بارها و بارها اشاره می ­شود که کراکوئر اعتقاد داشته که فیلم ­هایی چون متروپلیس و نیبلونگ ­های لانگ ظهور نازیسم را پیش ­بینی کرده بودند و در بیشتر مواقع هنر سینما از در آینده ­نگری از جامعه ­ی خود پیشی گرفته بوده. در تمام طول مستند ما اطلاعات انسجام یافته ­ای را فرامی­گیریم که به درک بیشتر ما از این نوع سینما و شناخت سرچشمه­ های مؤثر اجتماعی ­اش کمک می­ کند.

پی نوشت: این مطلب پیش تر در شماره ی ۴۴۰ هفته نامه ی جهان سینما به چاپ رسیده است.

زادگاهی یکسان | نگاهی به مستند فرار از ریگا

مستند نمایشی فرار از ریگا ساخته ­ی دیویس سیمانیس محصول سال 2014 است. این مستند به بازسازی نمایشی نقاط عطف زندگی سرگئی آیزنشتاین، کارگردان و آیساک برلین، فیلسوف که هر دو متولد ریگا هستند، می­ پردازد. فیلم با خاطرات کودکی هر کدام از آن­ ها و تاثیرشان در شکل­ گیری شخصیت­ های این دو نفر آغاز می ­شود. راوی  سرگذشت آ ن­ها و اطلاعت شخصی­ شان را به طور موازی  برایمان می گوید. نکته­ ی قابل توجه آن است که در بخش مربوط به آیزنشتاین ما شاهد به کارگیری میان­ نویس­ های سینمایی، سبک ویژه­ ی تدوین او و بازسازی پشت صحنه­ ی ساخت فیلم­ های شناخته شده­ اش هستیم. آیزنشتاین و برلین تنها یک بار همدیگر را ملاقات کردند که آن هم گپی کوتاه در مهمانی بریتیش الی بود. در سرتاسر فیلم ما علاوه بر مرور زندگی این دو، شاهد سیر تاریخ آن دوره­ ی تاریخی و شرایط اجتماعی-حکومتی موجود هستیم. چیزی که در طول مستند آزارمان می ­دهد، گم کردن سررشته­ ی صحبت و اطلاعات در برخی موارد و عدم درک علت پرداختن مولف  به این دو شخصیت در کنار هم است.

پی نوشت: این مطلب پیش تر در شماره ی ۴۴۰ هفته نامه جهان سینما به چاپ رسیده است.

تکه های پنهان مؤلف | نگاهی به مستند به دنبال نازارین

مستند به دنبال نازارین ساخته ی  خاویر اسپادا بیش تر از آن که به فیلم برجسته­ ی بونوئل، کارگردان مطرح اسپانیایی بپردازد، از خلال واکاوی پشت صحنه ­ها و مدارک مربوط به این فیلم، هویت مولفش را بازسازی می­ کند. پس از صحنه ­های آغازین در فیلم ­خانه­ ی اسپانیایی و مشاهده­ ی حلقه­ ی باقی­ مانده­ ی این فیلم، ما براساس عکس ­هایی که بونوئل از لوکشین­ های مورد نظرش گرفته بوده، قدم به قدم این مکان ­ها را از ابتدا تا انتهای فیلم پی می­ گیریم. کارگردان عکس­ های قدیمی را با وضعیت کنونی هر یک از آن مکان­ ها مطابقت می ­دهد و  در هر بخش از مصاحبه ­هایی که با  پسر بونوئل، دست­ اندر کاران فیلمش از جمله بازیگران، فیلم­بردار، فیلم نامه­ نویس، کارشناسان هنری و نسل جدید کارگردانان داشته استفاده می ­کند. اسپادا بخش­ های مخفی از تفکرات، علایق و باورهای بونوئل را از میان این گفت ­و گوها، بیان خاطرات و در برخی مواقع با استفاده از صدای ضبط شده ­ی خودش برای ما ترسیم می­کند. هدف این مستند تحلیل مختصر شخصیت این کارگردان فقید است. این که او چگونه به خلق یک صحنه از تصویر یک خیابان خالی می­ رسیده و یا چگونه برداشت خودش را از مذهبی که در ذهن دارد، ارائه می ­داده. اخلاق حرف ه­ای و شخصی­ اش، اسپانیای تاریخی ای که دوست داشته تا تجسم ببخشد، هوش و خلاقیت هنری ­اش، باورها و اعتقاداتش که روی مرز باریک باور و عدم باور حضور خداوند قرار داشته و ... در زمانی اندک برای ما بازگو می­شوند. در کنار تمام این­ ها رابطه ­ی تنگاتنگ نازارین و مولفش برملا می­ شود. این که تنها بونوئل می ­توانسته فیلم نامه­ ی ژان کلود را آن­ طور که در ذهن دارد، پیاده کند و فیلمی بسازد پر از دقایق فکر شده و بدون هنرپردازی­ های بیهوده. همین­ ها باعث شده که نازارین هنوز که هنوز است یکی از بهترین پایان­بندی­ های تاریخ سینما را داشته باشد و بونوئل بتواند در میان کارگردانان شاخص سینما جایگاه خود را در اختیار داشته باشد.

پی نوشت: این مطلب پیش تر در شماره ی ۴۴۰ هفته نامه ی جهان سینما به چاپ رسیده است.

آئورلیانو و ماهی های طلایی اش | نگاهی به مستند گابو

مستند گابو: خلق  گابریل گارسیا مارکز ساخته ­ی جاستین وبستر و محصول سال2015 است. این فیلم به بررسی زندگی گابریل گارسیا مارکز نویسنده­ ی شهیر کلمبیایی می ­پردازد. سیر روایت از کودکی او آغاز شده و تا انتهای عمرش ادامه می ­یابد. با این این اثر یک مستند زندگی ­نامه ­ای و در برخی موارد تاریخی است اما ریتم داستان­ گوی خود را مثل کارهای مارکز از همان ابتدا پدیدآورده و تا پایان حفظ می­ کند. عکس­ ها، فیلم­ ها، صداهای ضبط شده و مصاحب ه­های انجام گرفته با خانواده، دوستان، همکاران و استفاده از بخش ­های منتخب کتاب­ هایش همه به درستی در جای خود-برای هر مقطع- قرار گرفته ­اند. آدم­ هایی که رویش اثرگذاشته­ اند را می­ شناسیم و آن­ های دیگری را که آرام ­آرام و در برهه­ های زمانی متفاوت وارد زندگی ­اش شده و خارج می­ شوند یا می­ مانند، نیز می ­بینیم.. شرایط سخت می­ گذرد و اوضاع خوب جایگزین آن می ­شود. غم­ ها و شادی­ ها، مرگ عزیزان، تولد عزیزانی دیگر همه و همه پشت هم چرخه­ ی زندگی­ اش را پیش می ­برند. ما در حین گذر از تمام این ­ها به شکل­ گیری تدریجی تفکرات مارکز و پدیدآیی دنیای نوشتاری­ اش پی می ­بریم. در انتها به وضوح می­ فهمیم که کدام شخصیت ­ها، مکان­ ها، اتفاق­ ها بن­ مایه ­ها، موضوعات و جادوها و خرافات راه خود را به میان داستان­ های او باز می­ کنند. تمام سختی­ هایی را که برای نویسنده شدن کشیده، می ­بینیم و می­ شنویم. او درباره­ ی مهم­ترین کتاب­ هایش توضیحاتی را می ­دهد و حقایقی را می ­گوید که حتی گمانش را هم نکرده بوده ­ایم. دست آخر تمام چهره­ های متفاوت و گاهی متضادش را کنار هم می­ چینیم و می­ سپاریمشان به دست فراموشی، همان­ طور که خودش سپرد و رفت.

پی نوشت: این مطلب پیش تر در شماره ی ۴۴۲ هفته نامه جهان سینما به چاپ رسیده است.

آنارشیست یا کمونیست | نگاهی به مستند به پشت سر نگاه نکن

مستند به پشت سر نگاه نکن ساخته ­ی دی.ای پنه بیکر محصول سال 1998 آمریکاست. این فیلم به بخشی از زندگی باب دیلن خواننده ­ی سرشناس آمریکایی می ­پردازد. این بخش به سال 1965 و برگزاری تور در انگلستان مربوط می ­شود. در نمای آغازین ما دیلن را می­ بینیم که در خیابانی ایستاده، نوشته­ هایی حاوی ترانه­ ی آهنگ Subterranean Homesick Blues را در دست دارد و صفحه به صفحه پیش می ­رود. در پس زمینه­ اش نیز، می­ توان آلن گینزبرگ را دید که ایستاده. هر دو پس از تمام شدن آهنگ از طرفی از کادر خارج می­شوند. کارگردان به همراه دوربینش به عنوان یک ناظر فرعی میان جمع دوستان، همکاران و آشنایان دیلن حضور دارد و پا به­ پای آن­ ها حرکت می­ کند و از خصوصی­ ترین لحظات تا عمومی ­ترینشان را ضبط می­ کند؛ زمانی که او مشغول مصاحبه است، خوش می­ گذراند، ترانه می ­نویسد، دعوا می­ کند، برای کنسرت آماده می ­شود و... همه و همه مقابل چشمان ما قرار دارند. از بهترین بخش ­ها می­ توان به مواقعی اشاره کرد که او با غریبه­ ها حرف می ­زند یا حتی بحث می­ کند و یا زمانی که با خبرنگار مجله­ ی تایم به جدل می­ پردازد. در تمام این لحظات است که دیلن، کسی است که از مستقیم حرف زدن درباره­ ی خودش طفره می ­رود، آن چه را که باید از نگرش و تفکراتش بدانیم، برایمان بروز می ­دهد. حتی بارها نیز این که او را خواننده ­ای این چنین بزرگ یا الگوی جوان ­ها می ­دانند، تعجب می­ کند و به خنده می ­افتد. این دقایق درخشان و کم­یاب را باید قدر دانست. در انتهای کار او را پس از اجرای کنسرتش در ماشین در ماشین مشاهده می­ کنیم که مدیر برنامه ­هایش بهش اطلاع می ­دهد که او را آنارشیست خطاب کرده ­اند. او می­ گوید که چرا کمونیست نه. بعد جواب خودش را می­دهد و با خنده می­ گوید که آنارشیست بودن هم چیز جالبی به نظر می­ رسد.

پی نوشت: این مطلب پیش تر در شماره ی ۴۴۱ هفته نامه ی جهان سینما به چاپ رسیده است.