نگاهی به فیلم سیزده

فیلم "سیزده" ساخته ی هومن سیدی درامی خانوادگی با محوریت دو موضوع جدایی والدین و تبعات آن و بلوغ نوجونان و مسائل مربوط به آن است.
روایت ماجرا از میانه ی داستان(in medias res) شروع می شود- فرمی که سیدی پیش از این در فیلم آفریقا نیز به کار گرفته بود و البته که این ساختار مورد نظر بسیاری از سینماگران معاصر جهان محسوب می شود- و پس از نمای ابتدایی فلش بکی طولانی را مشاهده می کنیم. فلش بکی که روایتگر ماجرای بمانی، پسر نوجوانِ شخصیت اصلی فیلم، است. نمای آغازین فلش بک نشانگر  پناه بردن بمانی به جایی فراتر از مکانی که در آن قرار دارد، است. بمانی در وان پر از آب فرو می رود و ما همراه او وارد فضایی می شویم که او در ذهن خود خلق کرده؛ استخری بی انتها و تاریک با منبع نوری دور از دسترس. سکوت این نماها عمق بیشتری به مرز واقعیت و دنیای خودساخته ی بمانی می دهد. کمی بعد با خروج او از حمام علت گریز او را می بینیم؛ مشاجره ی پدر و مادرش. بمانی سعی می کند در دنیای خود بماند و انتخاب کند که آن ها را نادیده بگیرد؛ پس بلافاصله به اتاقش که حریم شخصی او به حساب می آید، بگریزد. او با بستن در اتاق خود را کاملا از چیزهای دیگر جدا می کند. دری که پدر با سوراخ کردن آن گویی حفره ای در وجود پسرش ایجاد می کند.

موضوع بلوغ پا به پای تنهایی حاصل از جدایی والدین ماجرا را پیش می برد. بمانی سیزده ساله ای که علاوه بر تجربه ی احساسات غریزی دوران بلوغ باید تنهایی خود را نیز پر کند. این جاست که بر عدم حضور کافی والدین تاکید می شود. والدینی که هر کدام خواسته ها و اهدافی برای خود دارند- که این بخش از شخصیت پردازی آن ها ناقص مانده و اشاره ای به آن ها نمی شود- و همین باعث ناسازگاری شان و در انتها تصمیم به جدایی می شود. در نتیجه ی نبود آن ها و کمبود  محبت و عشق در قالب روابط خانوادگی، بمانی به افراد دیگری از جمله همسایه ی روبرویی شان و جوانان بزهکار پناه می برد. افرادی که بیشتر از والدینش به او و ترس ها و نیازهایش توجه دارند و گاهی آن را ارضا می کنند. آنان بمانی را در جست و جوی دنیای اطرافش و تجربه ی اعمالی تازه همراهی می کنند. این جوانان بزهکار- که شخصیت هایی تیپیک اند و از این حد هم فراتر نمی روند- باعث راهیابی بمانی به فضای نامتعارف اجتماعی می شوند. در این جا پوچی، بی هدفی، آرامش و شادی های موقت و کوتاه زندگی این جوانان و حتی تخلیه ی هیجان یا فشارهای روانی و یا تفریح کردن با آسیب زدن به اموال دیگران و برون ریزی فیزیکی شان، مطرح می شود. جوانانی که راه مشخصی برای آینده ی خود برنگزیده اند و یا نمی توانند و یا نمی خواهند که تلاشی برای بهبود اوضاع خود بکنند.
سیدی با جهان بینی خاص خود، نه تنها همیشه حتی در فیلم های کوتاهش بیان دغدغه های اجتماعی را بر موضوعات دیگر مرجح می داند بلکه فرم مطلوب خویش را مناسب با ریتم و ماجرا خلق می کند. او با تکیه بر نماهایی آهسته و بلند، استفاده ی به جا از حضور و عدم حضور صوت و موسیقی، نماهایی مینیمالیستی و به کارگیری فراوان دریچه ها و درها(چه سوراخی در در، چه پنجره ای برای نگاه هایی هوس بازانه و...) و در انتها استفاده ی مناسب از فصلی سرد برای روایت و رنگ هایی تیره و فضاهایی گرفته و ناخوشایند آن فرمی را که متناسب با فیلمنامه و محتوای آن می دانسته، به کار می گیرد. او تصویری ملموس و نزدیکتر از واقعیت هایی کمتر دیده شده در جامعه ارائه می دهد.

در انتهای فیلم با تاکید بر این که یک سال از ماجرا گذشته گویی به این مضمون اشاره  دارد که تجربه های آدمی بهایی دارند و تاثیر آن ها باعث تغییر نگرش و شخصیت آدم ها می شود و تاثیری شگرف در روانشان برجای می گذارد.

پی نوشت: این مطلب پیش تر در سایت گزارش هنر منتشر شده است.

نگاهی به فیلم ماهی و گربه

مکری این فیلم را با الهام از فرمِ داستان های هزار و یک شب، نقاشی های  موریس اشر هلندی و سینماگرانی که ساختارهای مرسوم و رایج را در هم ریخته و شیوه ی جدیدی برای روایت خود خلق کرده اند، ساخته. همچنین او تحت تاثیر پیشرفت سینما و تکنولوژی اش نیز بوده « با ورود سینمای دیجیتال چیزهای تازه‌ای به سینما اضافه شد. این ابزار جدید قید و بند کاست را از سینما جدا ‌کرد. از آن زمان به بعد به این فکر می‌کردم که این دوربین‌ها می‌تواند دو ساعت روشن باشد و فیلم بگیرد بدون اینکه قطعی اتفاق بیفتد. پس ما اگر طول پلان را اضافه کنیم،  می‌توانیم تعریف‌های دیگر را هم دچار تغییر کنیم.» مکری با بیان اینکه مضمون اصلی فیلم درباره ی وجود تهدید در جامعه است، توضیح داد« این فیلم درباره جامعه ای است که دائم مورد تهدید قرار می گیرد و این حس در همه وجود دارد. این فیلمنامه را زمانی نوشتم که اوج زورگیری در خیابان وجود داشت و فیلم‌های متعددی درباره این کار در اینترنت منتشر می‌شد. حالا هم وقتی از عابربانک پول می گیرید، حس می کنید با تهدید زورگیر مواجه خواهید شد. در این جامعه به ظاهر اتفاقی نمی افتد اما سایه ی تهدید را نمی توانیم منکر شویم و آن را همیشه حس می کنیم.» این کارگردان با توضیح درباره ی اینکه چرا بدون کات و با این ایده فیلم خود را ساخته است، تاکید کرد « برای اینکه به تعریف روشنی از زمان برسیم و بتوانیم جادوی آن را به تصویر کشیم، بهترین روش این است که شکست زمان را در یک پلان سکانس نمایش دهیم. یعنی اتفاقاتی را که در یک زمان درهم و به طور موازی رخ می دهد را در یک پلان نشان دهیم. الگوی من دراین کار تابلوهای اشر بود که می توانیم با نگاه به این تابلوها حرکت را حس کنیم.»
در صورت کلی می توان گفت فیلم او بیشتر از هر چیز دیگری تحت تاثیر فرم روایت فیلم " فیل" ساخته ی گاس ون سنت بنا شده؛ یک طرح کلی داستانی رئالیستی که در زمانی کوتاه اتفاق می افتد و روایت ِ داستان های جزئی ای که این کل را تشکیل داده اند به صورت روایت های هم زمان. در شروع کار دوربین(روی دست) یکی از شخصیت ها را همراهی می کند و ما همراه او پا در دل داستان می گذاریم و سپس هر جا که فرم روایت اقتضا بداند، دوربین این شخصیت ها را رها کرده و به دنبال شخصیت دیگری می افتد و قصه گویی اش همین طور ادامه پیدا می کند. این در مورد فیلم مکری نیز صدق می کند با این تفاوت که روایت مکری عمیق تر از چیزی است که ما در "فیل" با آن مواجه هستیم و این جا ظرافتِ شخصیت پردازی، کیفیت و کمیت روابط شخصیت ها با هم و نیز اشاره هایی به گذشته و حتی آینده ی آن ها از طریق چرخش های زمانی و مونولوگ ها برای ما آشکار می شود. شخصیت هایی که بیشتر آن ها بیانگر نسل جوان جامعه هستند؛ این جا نیز شباهتی با محتوای فیلم"فیل" دارد که برش هایی از جوانان جامعه، دغدغه ها، تصمیم گیری ها و کمابیش چگونگی زندگی شان نشانمان می دهد. درست است که فیلم مکری داستانی  شبیه به بیشتر فیلم های اسلشر دارد؛ گروهی جوان که برای برپایی مسابقه ی پرواز بادبادک به کمپ دانشگاه آمده اند و نزدیک این محل رستورانی است که آشپزهایش گوشت انسان را طبخ می کنند و حالا در کمین چند نفری از این جوان ها هستند اما در گوشه و کنار روایت اشاره هایی عمیق تر اجتماعی نیز دارد.
داستان فیلم همان ابتدا که اذعان می شود بر مبنای یک داستان واقعی در سال هفتاد و هفت ساخته شده، گفته می شود و تعلیق آن بیشتر بر اساس فرم روایتش(دوربین روی دست، تک پلان بودن و چرخش های زمانی) شکل می گیرد. روایتی سیال بین واقعیت همراه با ترس و توهم و خیال. لوکیشن و موسیقی فیلم به خلق این فضاها بیشتر کمک می کند. در این جا نیز باید اشاره کرد که بازی هایی که با موسیقی در مواقع هندزفری گذاشتن در گوش ها می شود نیز در"فیل" وجود داشت. البته در"فیل" موسیقی کنترل شده تر بود تا در"ماهی و گربه" این جا برخی لحظه ها موسیقی بیشتر از فضا سعی در القای حس ترس دارد و یا پیش از واقعه ما را خبردار می کند.

رگه های فانتزی ای که برای بعضی از شخصیت ها در نظر گرفته شده گاهی از فضای رعب آور فیلم می کاهد و گاهی به تشدید آن کمک می کند؛ شخصیت هایی مثل عسل و جمشید و یا مونولوگ های بعضی از شخصیت ها و یا حتی صحنه ی پایانی کار که از دید مارال است. حتی در قسمتی یکی از قاتل ها به دیگری می گوید که این جوان ها به لحاظ کاراکتر عجیب هستند. البته که خود این قاتل ها هم همینطورند؛ در مورد انگیزه شان برای این قتل ها فقط این گفته می شود که نیاز به گوشت برای طبخ غذا دارند و با قتلی که پارسال در حین برگزاری همین مسابقه انجام داده اند، گویا این کار برایشان راحت تر شده و زنندگی یا ترس خاصی ندارند.
در رفت و آمدهای این روایت های هم زمان که مکمل همدیگر هستند فقط در دو بخش به آینده اشاره می شود؛ یکی مربوط به روایت مارال است که از آینده ی خیلی نزدیک حرف می زند و دیگری روایت عسل که پسر همراه او می گوید که عسل به خاطر اتفاقی که قبلا برایش افتاده بود، چیزهایی را حس می کند و همین حس پیش از واقعه ی او باعث می شود که آن دو کمپ را ترک کنند و خطری تهدیدشان نکند.
درنهایت می توان گفت فیلم مکری به نوعی در ستاش فرم در سینما و داستان گویی است؛ فرمی که جادوی زمان را برای ما آشکار می کند. فیلمی که نظیری در سینمای ایران ندارد.
 
با استفاده از:
گفت و گوهای شهرام مکری در نشست نقد و بررسی فیلم در ایوان شمس
مقاله "روایت شهرام مکری از ساخت ماهی و گربه/یک داستان ترسناک براساس داستانی واقعی" در سایت خبرآنلاین
مصاحبه شهرام مکری با خبرگزاری ایلنا
کتاب تحولات معاصر در مفهوم زمان سینمایی، شهاب الدین عادل، دانشگاه هنر، 89

پی نوشت: این مطلب پیش تر در نشریه ی شماره ی سی و پنج شگفتزار وابسته به آکادمی فانتزی در این جا منتشر شده است.